Tarikatlar ve Kadirov sendromu

Güç elde etme arzusu insanın temel duygularındandır. Dünyevileşme şeklinde kendini gösteren güç arzusu dindarlık duygusunun da baş düşmanıdır. Bu duyguyu kontrol etmek arzusu ilk tasavvuf hareketlerinin ortaya çıkışını hazırlayan sebeplerdendir. İlk sufilerden İbrahim b. Edhem’in sultanlığı bırakması, Fudayl b. Iyaz’ın eşkiyalığı terk etmesi ilk akla gelen örneklerdendir.

Gücü terk etme isteğiyle ortaya çıkan tasavvuf hareketleri, kurumsal kimlik kazanarak, politik açıdan güç merkezi haline gelince sultanlar tarafından tehlike olarak görülmeye başlanmıştır. Sultanlarla aralarına mesafe koyan ve onların kontrolüne girmeyen tarikatlar tarih boyunca çeşitli politik baskılarla sindirilmeye çalışılmıştır. İmam Şazili’nin Tunus Sultanı ve Başkadısı ile yaşadığı problemler ve sürgünü, İmam Rabbani’nin hapsedilmesi ve sürgüne gönderilmesi yöneticilerin tarikatlara boyun eğdirmek arzusunun ilk akla gelen örnekleridir.

Tarikatların hakikatin peşinde olduğu dönemlerde sufilerin yöneticilerle aralarındaki çatışmayı engelleme imkanları sınırlıydı. Zira ya sultanlara boyun eğeceklerdi ya da Hak’ka. Yöneticilerle çatışmamak için bazı tarikatlar bu dönemde sosyal hayattan uzak durmayı tercih etmişler; idari ve siyasi taleplerini seslendirmekten sakınmışlardır.

Tarikatların politik açıdan etki aracı olarak kullanılmasının tarihte birçok örneği olsa da 19. Yüzyıldaki en bilinen örneği Sultan Abdulhamid’in Rıfai tarikatı şeyhlerinden Ebü’l-Hüda es-Sayyadi ve benzeri şeyhleri Panislamizm siyasetinde aktif olarak kullanmasıdır.

Tarikatların babadan oğula geçtiği son dönemlerde ise tarikatlar adeta bir aile şirketi gibi hareket etmeye başlamıştır. Taraftarlarını çoğaltmak, nüfuzlarını artırmak için politikacılarla iş birliği yapmakta sakınca görmeyen tarikat yöneticileri, bu dönemde bir yandan politika üzerindeki etkilerini artırmışlar diğer yandan da politik bir enstrümana dönüşmüşlerdir.

Güç talebi ve dünyevi arzulardan uzaklaşma niyetiyle başlamış olan zühd hareketi ve kurumsallaşmış tarikat yapıları tarih boyunca önemli hizmetler yapmışsa da bugün aile tarikatları haline dönüşerek dünyevi güç elde etme araçları haline gelmişlerdir. Bunun en karakteristik örneklerinden birisi kendisini Kadiri tarikatının şeyhi olarak tanımlayan Kadirov’un Çeçenistan’da Rusya ile iş birliği yaparak elde ettiği siyasi otoritedir. Kadirov’un yalnızca Çeçenistan’la sınırlı kalmayan güç gösterisi en son uluslararası bir savaşa katılmasıyla birlikte yeniden tartışılmaya başlandı. Dünyevi güç kullanımının en kötü örneği olan savaşlarda bir Sufi şeyhinin yer alması aile tarikatlarındaki savrulmanın hangi noktalara ulaştığını da gözler önüne serdi.

Her ne kadar Kadirov biraz uç bir örnek olsa da, aslında derinlemesine bir inceleme yapıldığında Türkiye’deki birçok tarikatın durumu bu Çeçen liderden çok da farklı değildir. Hatta politikacıların taleplerini yerine getirmede en sadık bende olduklarını göstermek için adeta birbirleriyle de yarış içindedirler. Her türlü kanunsuz işe bulaşan tarikat yapıları, hanedanlıklara dönüşmüş şeyh aileleri için ekonomik kazanç kapısı haline gelmiş durumdadır.

Çeçenistan’da Selefi akımlara karşı bir alternatif olarak ortaya çıkarılan tarikatlar, Türkiye’de bir cemaati ortadan kaldırmak için rejimle iş birliği yapmakta sakınca görmemişlerdir. Bu da bize günümüz tarikatlarının gerçekte Selefilik ya da başka bir hareketi ortadan kaldırmak ya da alternatif üretmek gibi bir kaygısı olmadığını, gerçekte dünyevi çıkar elde etmek için politikacılar tarafından kullanılan bir araçtan ibaret olduklarını göstermektedir. Peki tarikatlar niçin bu derece çıkış noktalarından uzağa savruldular? Bütün tarikatlar için bir genelleme yapmak doğru olmasa da bu savrulmanın arkasındaki temel etkenlerden birisi tarikatların son yüzyılda bir çeşit hanedanlığa dönüşen yapılarıdır. Bugün tarikat yöneticileri öncelikle aile menfaatlerini düşünmektedir. Zira tarikat liderlerinin aile çevreleri ve ekonomik ilişkileri, politikacıların müdahalelerine son derece açık bir şantaj alanı oluşturmaktadır.

Ayrıca kendilerini dini radikalizme karşı bir engel olarak pazarlamaya çalışsalar da, tarikatların dini, içtimai ya da fıkhi birçok konuda bu radikal ideolojilerden çok da bir farkları yoktur. Selefiler son dönemdeki cazibelerine rağmen, toplumun genelinde hala kabul görmezken, benzer radikal fikirler tarikatlar marifetiyle on yıllardır topluma enjekte edilmektedir.

Terk-i dünya arayışı ile ortaya çıkan zühd hareketi, tarih içindeki yolculuğunda bugün geldiği noktada belirli ailelerin tekelinde hanedanlıklara dönüşmüştür. Aile bireylerinin dünyevi taleplerini karşılamak için politikacıların sunduğu imkanlar, şeyh ailelerinin her kuşakta biraz daha politikacıların etki alanına girmesine sebep olmaktadır. Sonuçta tarikat mensupları politikacıların, siyasi rakiplerine karşı kullandığı sadık bendelere ve kurşun askerlere dönüşmüştür.

Peki çıkış nerede aranmalıdır? Zannediyorum, yeniden ilk başlangıç yıllarındaki ruha geri dönülmesi gerekmektedir. Şeyh ailelerinin kontrolünden bağımsız bir tasavvuf hareketine bugün her zamankinden daha fazla ihtiyaç vardır. İslam’ın ruhani hayatını canlandırmak, çıkar beklemeden dini hayatı hakkıyla yaşayabilmek için ihtiyaç duyduğumuz tecrübe ve birikim tasavvuf geleneğimizde önemli ölçüde mevcuttur. Şeyh ailelerinin gölgesi daha fazla bu temiz kaynağı bulandırmadığı takdirde insanlar geçmişte olduğu gibi tasavvuf geleneğinden yararlanmaya gelecekte de devam edeceklerdir.

Siyaset, gölgesinin düştüğü her şeyi kirletti. Bu kirlenmeden en fazla da siyasetten en uzak olması gereken tarikatlar etkilendi. Ya siyasetten tamamen arınarak asıllarına dönecekler ya da organize suç örgütlerine dönüşmüş aile şirketleri olarak hukuken ve ahlaken tüm meşruiyetlerini yitirecekler.