Kulüp dizisiyle gündeme geldi: Ladino ne demek, hangi ülkelerde kullanılıyordu?

Dünyanın en büyük dijital film ve dizi platformu Netflix’in yeni Türkçe dizisi Kulüp, Seferad Yahudilerini bir kez daha gündeme getirdi. Bununla birlikte Seferad Yahudilerinin kullandığı dil olan “Ladino” da merak konusu oldu.

LADİNO NE DEMEK?

Avlaremoz’dan Betsy Benso’nun çeviri haberine göre; Yahudi İspanyolcası veya Ladino, Hint Avrupa dil grubunun Latin koluna bağlı Eski İspanyolcadan kökenlenmiş olan bir dildir. Yahudiler tarafından konuşulduğu için “Judeo-” öntakısını almış olan dil, bazı filologlarca Standart İspanyolcanın, tarihi bir varyantı olarak da değerlendiriliyor. Dil bilimciler, bu dilin, Engizisyon İspanya’sından gelen Hispanik lehçeler ile antik İbranice, Türkçe, Rumca, İtalyanca ve Fransızca etkilerinden doğduğunu kabul ediyor. “Judeo Espanyol” olarak da bilinen Ladino dilinin zengin bir tarihi var.

AKDENİZ’DEKİ SEFERAD YAHUDİLERİNİN ANADİLİ

Avlaremoz’dan Betsy Penso’nun Sarah Aroeste’in yazısından çevirdiğine göre Ladino, bir zamanlar Akdeniz’deki Sefarad Yahudileri’nin anadiliydi. İspanyol Engizisyonu’ndan 2. Dünya Savaşı’na dek, Ladino Akdeniz’deki binlerce Yahudi’nin anadiliydi. Ladino artık hiçbir yerde anadil olmadığı gibi, dünya çapında Ladino’ya aşinalık tahminen sadece 200 bin kişi civarına düşmüş durumda.

Osmanlı İmparatorluğu’nun eski bir haritası.

BİRÇOK DİLİN KARIŞIMI

Ladino, öncelikle İspanyolca temelli olmakla birlikte içerisinde farklı dillerden de kelimeler barındırıyor. Aynı zamanda Judeo-Espanyol ve Judezmo olarak da bilinen Ladino, aslında onbeşinci yüzyıl İspanyolcası olup içerisinde Portekizce, Fransıca, İtalyanca, Arapça, Yunanca, Türkçe ve İbranice karışık kelimeler de bulunuyor.

SÖZEL BİR GELENEK

Ladino yüzyıllar boyu sözel bir gelenekti. Ladino ilk önce Raşi alfabesi ile (veya solitreo ile), daha sonra İbranice harflerle yazılırdı. Şu anda ise Ladino genellikle Latin harfleriyle yazılıyor.

ZENGİN BİR KAYNAK

Ladino Yahudi şiiri, atasözü, halk hikayeleri bakımından zengin kaynağa sahip. Bir halk hikayesi koleksiyonu olan Matilda Koen-Sarano tarafından derlenmiş Joha’nın Halk Hikayeleri, Yahudi Düzenbaz. (Folktales of Joha, Jewish Trickster) 300’e yakın hikayeyi barındıran bu cilt 21 sene önce belgelenmiş ve tamamı Koen-Sarano’ya orijinal dil Ladino olarak sözlü gelenekle aktarılmış. Türkiye’de Gözlem Yayıncılık tarafından geçtiğimiz senelerde satışa sunulan ve Moiz Habib, Eliya Gayus, Elia R. Karmona ve Moiz Levi tarafından derlenmiş ‘Romansos en Judeo-Espanyol’ başlıklı üç kitap ile Ladino dilinde aşk öyküleri okumak mümkün.

1930’larda Selanik, Yunanistan’da evlerinin dışında duran bir Yahudi aile.

İSPANYOLCA BİLEN HERKES LADİNO BİLEBİLİR Mİ?

Ladino’nun temelleri onbeşinci yüzyıl Orta Çağ İspanyolcasına dayandığı için, bazı kelimeler antikalaşmış ve kelime kalıpları garip gelebilir. Belli ünsüz harfler yer değiştirmekte (bazı d’ler ve r’ler) ve bazı telaffuzlar değişebilmektedir (örneğin bir ‘h’ veya ‘j’ günümüz İspanyolcasında sessiz iken Ladino’da okunuyor).

LADİNO DİLİNDE ÇİZGİ FİLM DE VAR

Ora de Despertar (Kalkma Zamanı!)- Sarah Aroeste tarafından geliştirilmiş, öğrenmesi kolay kelimelerle Ladino’nun yapısını öğreten bir müzikli çizgi animasyondur. Bu animasyon küçük çocuklar için geliştirilmiş olsa da, yetişkinlerin de kelimeleri ve konseptleri dinamik görsellerle birleştirmesi adına, Ladino öğrenmesi için iyi bir yöntem.

SPOTİFY’DA VE İTUNES’DA LADİNO MÜZİK DİNLEYEBİLİRSİNİZ

Ayrıca, Ladino müzik ve hikaye dinleyebileceğiniz birkaç radyo istasyonu da mevcuttur. Bunlar arasında 91FM Radio Lev Hamedina: İbranice bileneler için Ladino müzik ve hikaye programı yayınlamaktadır. Radio Nacional de Espana (İspanyol Kamu Radyosu): Ladino bir yayını bulunmaktadır, Emisión en sefardí. Israel Yayın Otoritesi: Günlük haber programı mevcut, Kan Ladino.

Ayrıca Spotify’dan dinlemek için Janet-Jak Esim’in Antik bir Hüzün ve Birkaç Sonsuzluk Anı albümleri ve Los Pasharos Sepharidis’in son albümü Tangos Sefaradis del Dip del Baul’ü tercih edebilirsiniz.

LADİNO BELGESELLERİ

Ladino hakkında birçok belgesel bulunuyor. İşte birkaç örnek:

-Las Ultimas Palavras (Son Sözcükler) (2015): Belgeselin yapımcısı Rita Ender Türkiye’deki Judeo-Espanyol’u araştırmak için bir yolculuğa atılır. Dilin yokuluşu, genç jenerasyonun kökünden sökülüşünün sembolü haline gelir.

-Saved by Language (Dil Sayesinde Kurtulmuş) (2015): Saraybosna’da 1930’da doğan bir Sefarad Yahudisi olan ve anadili olarak Ladino/Judeo Espanyol dilinde konuşan Moris Albahari Holokost’tan sağ çıkmış. Moris, Yugoslav Yahudileri Nazi ölüm kamplarına götüren bir trenden kaçtıktan sonra kendisini partizan bir sığınma evine yerleştiren İtalyan bir albay ile Ladino aracılığıyla iletişim kurmuş.

-El Ultimo Sefardi (Son Sefarad Yahudisi) (2003): Film, avukat, romancı ve seyyar rabbi olan Eliezer Papo’nun engizisyon sonrası diaspora cemaatlerini gezdiği turu konu alıyor. Papo, son Sefarad Yahudisi olarak nitelendiriliyor, çünkü Papo soyunu İspanya’ya kadar takip edebilmiş ve Ladino konuşarak büyümüş ve bu film yapımcılarına göre Sefarad olmanın gerçek tanımı.

-The Ladino Ladies’ Club (Ladino Kadınlar Kulübü) (2015): Bulgaristan’da dokuz büyüleyici Sefarad kadın hayatlarından anıları ve Sefarad geleneklerini Ladino dilinde anlatır.

TOM HANKS’İN FİLMİNDE LADİNO DİYALOG

Every Time We Say Goodbye’da (1986), ünlü aktör Tom Hanks bombacısı 2. Dünya Savaşı’nda vurulan ve Yeruşalayim’de iyileşen Yahudi olmayan bir Amerikan askerini canlandırıyor. Orada Sefarad bir kıza aşık olur ve Ladino konuşan aile ile olan kültürel (ve dilsel) farklılıklarının üstesinden gelmek zorunda kalır.