15 soruda A’dan Z’ye koronavirüs aşıları hakkında merak edilenler

Koronavirüse karşı Almanya’da geliştirilen aşı İngiltere’de uygulanmaya başladı. Türkiye ise Çin aşısını bekliyor. Kafalar karışık. Hangi aşının daha iyi olduğuna yönelik herkes merak içinde. A’dan Z’ye koronavirüs aşıları hakkında merak edilenleri sizi için araştırdık. Pfizer, Moderna, AstraZeneca ve Sinovac aşıları ve aşılanma sürecine dair her şey…

Önde gelen üç koronavirüs aşı adayı, hastalıkları önleyebileceklerine dair güçlü kanıtlarla tüm dünyada büyük yankı uyandırdı. Söz konusu aşılardan biri dev ilaç şirketi Pfizer ve Alman ortağı BioNTech tarafından, bir diğeri Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü ile biyoteknoloji firması Moderna ile ortaklaşa, üçüncüsü ise Oxford Üniversitesi ve ortağı AstraZeneca tarafından geliştiriliyor. Şirketlerin üçü de aşılarını milyonlarca insanda uygulamak için yasal izinler almak durumunda.

1-FDA NEDEN BİR AŞIYI ONAYLAMAK İÇİN ACİL DURUM YETKİLERİNİ KULLANIYOR? TÜRKİYE’DE AŞILARA NASIL ONAY VERİLECEK?

FDA (Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi), halk sağlığını ciddi şekilde tehdit eden acil durumlarda bulunan çözümlerin halka daha hızlı ulaştırılması açısından tıbbi ürünlere geçici onaylar verme yetkisine sahip. Bu tür yetkilendirmeler daha az veri gerektirdiğinden tam onaylardan hızlı yapılabilir. FDA bu gücü Şubat ayından beri yüzlerce koronavirüs testine ve bazı tedavilere izin vermek için kullandı. Fakat tarihinde sadece bir defa (2005’te şarbona karşı) aşı için izin vermişti.

Bazı uzmanlar milyonlarca insana uygulanacak bir aşı için bu yetkilendirmenin kullanılması konusunda endişeli olsa da pandemi şiddetlenip gün içinde ölen insan sayısı arttıkça bu konuda yükselen tedirgin sesler azaldı.

Aşıları denetleyen FDA merkezi yöneticisi Peter Marks, yine de tam bir onay için gerekli olana yakın standartlar için ısrarcı olacağına söz verdi. Bu durumda bile söz konusu aşılar için mevcut güvenlik denemeleri geleneksel denemelerden daha kısa sürecek. Aşılar hakkında ne kadar koruyacağı gibi henüz net bilinmeyen kısımların da bu deneme sürecinde cevaplanması bekleniyor.

Türkiye’de ise tıbbi ürünlerin ruhsatlandırılması, depolanması, ithalatı ve piyasaya arzı ile ilgili kural ve standartlar Sağlık Bakanlığı’na bağlı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) tarafından belirleniyor. İzin verme, ruhsatlandırma, denetleme, laboratuvar analizlerini yapmak veya yaptırmak da bu kurumun sorumluluğunda. Bakan Koca’nın açıklamasına göre, aşılar Türkiye’ye geldikten sonra ilk olarak uluslararası akredite Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü ve TİTCK laboratuvarları tarafından incelenecek.

2-AŞILAR NASIL ETKİ EDİYOR?

Pfizer ve Moderna aşıları FDA tarafından insan kullanımı için onaylanmış mRNA teknolojisi kullanan ilk aşılar olacak. Her iki aşı da virüsün genetik kodunun bir parçasını kullanıp bunu vücut hücrelerine tanıtan bir mekanizmayla çalışıyor. Bu sayede bağışıklık sistemi virüsü tanıyor ve savaşmaya başlıyor.

3-AŞILAR NASIL BU KADAR KISA SÜREDE BULUNDU?

20 yıldan fazladır virüsler üzerinde araştırmalar yapan ve yeni nesil terapiler geliştiren virolog Semih Tareen, twitter hesabı üzerinden yaptığı bilgilendirmede; “Pfizer ve Moderna gibi haberci RNA teknolojisi kullanan aşıları geliştirmek hızlı oldu çünkü dünyanın çeşitli bölgelerinde insanları her sene enfekte eden 4 çeşit koronavirüs vardı ve bu sebeple Covid-19 başlamadan önce koronavirüsler hakkında edinilmiş bilgiler bulunuyordu. 2002’deki SARS ve 2012’deki MERS salgınlarından sonra koronavirüs çeşitleri üzerine ciddi araştırmalara başlanmıştı. Çin’de ilk Covid-19 vakasının açıklanmasının ardından virüsün gen dizilimi açıklandı ve bilim adamları çevrimiçi olarak paylaşılan viral genomu bir şablon olarak kullanarak çalışmalarına başlayabildiler.

Önceden yapılan deneyler ve ispatlarla elde edilen bilgiler ışığında çeşitli aşılar geliştirildi ve bu sayede ilk vakanın açıklanmasının üstünden 3 ay geçmeden birinci faz, 6 ay geçmedense üçüncü faz insan deneylerine Moderna tarafından Mart ayında başlandı. Şirketler, tıp tarihinde ilk kez, aşının geliştirilmesinde tamamen bilimsel bir yol izleneceğine ve güvenilirlikten ödün verilmeyeceğine dair ortak bir yeminde bulundular. 2014’teki büyük Ebola salgınından sonra bilim dünyasında uyanış yaşandı ve Dünya Sağlık Örgütü Covid-19 için ‘Solidarity (Dayanışma)’ klinik deneylerini başlattı. Aşı geliştirilmesinde kar gütmeyen kuruluşlar sayesinde yatırımlar devam etti. Tüm bunlar pandemiye nispeten hazırlıklı olunmasını ve aşıların daha hızlı geliştirilmesini sağladı.” dedi.

4-AŞILAR NASIL SEVK EDİLECEK?

Pfizer ve BioNTech’ten gelecek aşının -70 derecede muhafaza edilmesi gerekiyor. Bu sebeple şirket dağıtım için kuru buzla doldurulmuş ve GPS sıcaklık monitörü ile takip edilecek kendi soğutucularını geliştirdi. Aşılar beşer doz halinde cam şişelerde saklanacak ve çözdürülen kısmı 6 saat, kalan kısmı ise sadece 5 gün buzdolabında saklanabilecek.

Moderna aşısı -20 derecede donmuş halde saklanabiliyor ancak donmuş halde buzdolabında 1 ay boyunca tutulabiliyor. Bu durumun dondurucusu olmayan sağlık kuruluşlarına ve kırsal kesimlere dağıtımda kolaylık sağlayabileceği düşünülüyor.

AstraZeneca-Oxford aşısı ise soğutucu sıcaklıklarında 6 aya kadar muhafaza edilebiliyor ve bu durumun dünyanın birçok yerinde dağıtım ve uygulamayı kolay hale getirmesi bekleniyor.

5-AŞILAR GÜVENLİ Mİ?

Tam güvenlik verileri henüz netleşmemiş olsa da her iki denemede de ciddi güvenlik endişeleri bildirilmedi ve aşılar kullanılmaya başlandıktan da sonra yoğun güvenlik takibinin devam edeceği söylendi. Uzmanlar; doğal bağışıklıkla kıyaslandığında aşıların çok daha güvenli olduğunu, hastalığı önlediğini ve aşı uygulanan kişilerde uygulanmayanlara göre daha fazla antikor tespit edildiğini bildiriyor. Şimdiye kadar yapılan deneylerden belirlendiği kadarıyla; Pfizer aşısının yan etkileri arasında uygulama bölgesinde ağrı, yorgunluk, titreme ve ateş, Moderna’nın haber bülteninde belirtilen yan etkiler arasında ise uygulama bölgesinde ağrı, kas ve baş ağrıları yer alıyor.

6-AŞILAR KONUSUNDA NE GİBİ OLUMSUZ TAHMİNLER VAR?

McGill Üniversitesi’nin önderliğindeki bir araştırma takımı, geçtiğimiz haftalarda Journal of General Internal Medicine bülteninde yayımlanan bir makalede, büyük çoğunluğu aşıbilim alanında ortalama 25 yıllık bir tecrübeye sahip Kanadalı ve Amerikalı akademisyenlerden oluşan 28 uzman ile aşı geliştirme konusunda yapılan ve Haziran 2020’nin sonuna kadar devam eden bir anketin sonuçlarını sunuyor.

McGill Üniversitesi’nde doktora sonrası araştırma görevlisi ve karar bilimci olan baş yazar Patrick Kane: “Anket yaptığımız uzmanlar, onaylandıktan sonra aşıya güvenlik uyarısı verilme olasılığının üçte bir olduğuna ve ilk büyük saha çalışmasının etkisiz sonuçlanma olasılığının da 4/10 olacağına inanıyor.” diyor.

Çalışmanın ayrıca gösterdiğine göre ankete katılanların yaklaşık 1/3’ü, aşı geliştirme sürecinde; ABD ve/veya Kanada’da yaygın şekilde dağıtılan ilk aşıya, ciddi veya hayatı tehdit eden yan etkilerin vurgulanması için FDA’dan kutu uyarısı verilmesi veya ABD ve/veya Kanada’daki ilk büyük saha deneyinde, etki yönünden geçersiz veya olumsuz bir sonuç bildirilmesi gibi aksiliklerle karşılaşılabileceğine inanıyor.

Carnegie Mellon Üniversitesi Dietrich Beşeri ve Sosyal Bilimler Fakültesi’nde yardımcı profesör olan Stephen Broomel “Bizim çalışmamız, uzmanların bir SARS-CoV-2 aşının zaman çizgisi konusunda genellikle mutabık olduklarını gösteriyor. Bulgular, hükümetin fazla iyimser olan birçok söylemine uymasa da; araştırmacıların aslında önceki aşılara kıyasla daha hızlı bir geliştirme sürecinde oldukları inancını yansıtıyor.” diyor.

7-NE ZAMAN AŞI OLABİLECEĞİM?

Yetkililer ve uzmanlar bu sorunun cevabının işinize, yaşınıza ve güncel sağlık durumunuza bağlı olduğunu söylüyor.

İnaktif teknikle üretilen ve Türkiye’nin 50 milyon dozluk sözleşme imzaladığı Çin menşeili CoronaVac aşının ilk kısmının ülkeye 11 Aralık’tan sonra gelmesi bekleniyor. Sağlık Bakanı Fahrettin Koca; Aralık ayında en az 10 milyon, Ocak ayında 20 milyon, Şubat ayında ise 10 milyon doz aşı temin edileceğini ve yerli aşının Nisan ve sonrasında devreye gireceğini söyledi.

Aşılar geldiğinde öncelikle uluslararası akredite Halk Sağlığı ve Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu (TİTCK) laboratuvarları tarafından incelemeler yapılacak. Bu incelemelerde aşıların güvenliliğinin onaylanması ve Faz 3 çalışmalarının sonuçlarının değerlendirmesinin sonrasında ülkemiz standartlarına uygun bulunursa erken kullanımına izin verilecek.

Bilim Kurulu tarafından çeşitli nüfus grupları arasında enfeksiyon kapma, ölüm oranı, olumsuz toplumsal etki riski gibi unsurlar göz önüne alınarak genel öncelikler belirleniyor ve bu önceliklere göre aşılamanın 4 aşamada yürütülmesi planlanıyor.

İlk aşamada sağlık çalışanları, 65 yaş üstü vatandaşlar ile yaşlı, engelli, koruma evlerinde kalanlar gibi toplu ve kalabalık yerlerde yaşayan yetişkinler aşılanacak.

İkinci aşamada toplumun işleyişi için gerekli sektörlerde ve yüksek riskli ortamlarda bulunan ve kritik işlerde çalışan kişiler ile 50 yaş üzeri ve en az bir kronik hastalığı bulunan kişiler aşılanacak.

Üçüncü aşamada 50 yaş altı en az bir kronik hastalığı bulunan vatandaşları, genç yetişkinleri, ilk iki grupta yer almayan sektör ve mesleklerde çalışanlar aşılanacak.

Dördüncü yani son aşamada ise geri kalan tüm bireyler aşılanacak. Bu şekilde Türkiyenin, dünyada aşılama çalışmalarına en erken dönemde başlayan ülkelerden biri olacağı bekleniyor.

8-KAÇ DOZA İHTİYACIM OLACAK?

İlaç şirketlerinin bildirdiğine göre; hem Pfizer hem de Moderna aşıları 2 doz gerektiriyor. Bağışıklığı artırıcı ikinci doz; Pfizer’de ilkinden 3 hafta sonra, Moderna’da ise 4 hafta sonra uygulanacak. AstraZeneca-Oxford aşısı içinse bu dozlar henüz belli değil.

9-AŞI ÜCRETİ NE KADAR OLACAK?

Sağlık Bakanı Fahrettin Koca konu hakkında “Biz bu aşıyı yaparken vatandaşımızdan asla herhangi bir ücret almayacağız. Aşının dünyadaki fiyatı aşağı yukarı belli ve 10, 12, 5-5.5 dolar şeklinde. Bizim sipariş ettiğimiz aşı dünya ortalamasının üstünde bir rakam. Bu aşıyı da vatandaşımıza ücretsiz ulaştırmayı sağlayacağız. Özellikle yapılmasını gerekli gördüğümüz kesimlere ücretsiz yapacağız. Bunun dışında vatandaşımız farklı bir aşıyı almak isterse, üst limit koyarak eczanelerden almalarının önünü açmış olacağız.” açıklamasında bulundu.

10-AŞI OLMADAN HASTALIĞI ATLATSAM BAĞIŞIKLIK DÜZEYİM YÜKSEK OLUR MU?

ABD Senatosu’ndaki önemli isimlerden Rand Paul, yeni aşıların yüzde 90 ve yüzde 94,5 etkili olduğunu ancak doğal olarak edinilmiş Covid-19 bağışıklığının daha da iyi olduğunu ve yüzde 99.9 etkili olduğunu iddia etti.

Toronto Üniversitesi’nden bir immünolog olan Jennifer Gommerman; bulunulan bölgenin hastane kapasitesi veya bir kişinin bağışıklık tepkisinin gücü gibi tüm bilinmeyenler göz önüne alındığında bir enfeksiyondan kimin zarar görmeden hayatta kalacağını tahmin etmenin zor olduğunu söyledi ve “Bir aşının birincil avantajı, öngörülebilir ve güvenli olmasıdır.” dedi.

Erken kanıtlar Moderna aşısı yapılan gönüllülerin kanlarında Covid-19 geçirmiş kişilere göre daha fazla antikor bulunduğunu gösteriyor. Harvard TH Chan Halk Sağlığı Okulu’nda bir epidemiyolog olan Bill Hanage, “Hafif derecede hasta olan kişiler aşıdan diğerlerinden daha fazla yararlanabilir” dedi. Doğal enfeksiyondan kaynaklanan bağışıklık tepkisindeki çeşitliliğin, kişinin maruz kaldığı virüs miktarındaki farklılıklar nedeniyle olabildiği ancak bir aşı ile herkesin aynı dozu aldığı söylendi. İmmünolog Dr. Gommerman, “Uygulanan dozu biliyoruz ve bu dozun bir bağışıklık tepkisi ortaya çıkarmada etkili olduğunu biliyoruz. Böylece bu, aşıyı aldığınızda masadan kaldırılan bir değişken haline geliyor.” dedi.

11-ZATEN KORONAVİRÜS KAPTIM, YİNE DE AŞI OLMALI MIYIM?

Bir enfeksiyon veya aşıdan sonra koronavirüse karşı bağışıklığın ne kadar sürdüğü henüz net olarak bilinmiyor. Uzmanlar; koronavirüse yakalanmış herkesin bir noktada aşı yaptırmasının güvenli ve hatta muhtemelen faydalı olduğunu, hastalık atlatıldığı için daha önce edinilen bağışıklık tepkisini aşı ile güçlendirmenin zararlı bir yanı olmadığını ve hatta önceki enfeksiyondan sahip olunan bağışıklığı artırarak gerçekten daha da iyi bir bağışıklık tepkisi elde edilebileceğini söylüyor.

12-AŞI YAPTIRDIKTAN SONRA YİNE DE SOSYAL ORTAMLARDA ÖNLEM ALMAM GEREKECEK Mİ?

Evet. Uzmanlar, aşı dozları kısmen sınırlı olduğu ve virüsün yayılmasını durdurmak için yeterli nüfusun aşılanması zaman alacağı için maske ve sosyal mesafe tedbirlerine devam etmek gerekeceğini söylüyor.

13-AŞI HAKKINDA TEREDDÜTLERİM VAR

Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Tevfik Özlü Covid-19 aşısı üzerine yayınladığı yazısında, “Aşı karşıtlığı ile insanların yeni bir aşıyı yaptırıp yaptırmama konusunda bazı kuşkularının, sorularının olması aynı şey değildir. İkincisi doğaldır ve bir ölçüde hemen herkesin yaşadığı bir olgudur. Bu durum bilgilendirme ile aşılabilir. Öncelikle aşı üretimi, kolay ve herkesin yapabileceği bir iş değildir. Dünyada bu teknolojiye sahip ülkeler ve şirketler bellidir. Örneğin Çin, aslında dünyada şu anda kullanılmakta olan diğer bir çok aşının en çok üretilmekte olduğu bir ülkedir. Aşı geliştirme aşamaları çok iyi tanımlanmıştır ve Covid 19 aşısı için de bu süreçler aynen işletilmektedir.”

Özlü şöyle devam etti: Bu sürecin Covid 19 için diğer aşılara kıyasla daha kısa sürmesi bu aşamaların ihmal veya bypass edildiği anlamına gelmemektedir. Bilimsel gelişmelerin artan hızı; ilaç ve aşı geliştirilmesinde kullanılan modern teknolojilere, laboratuvarlara çok sayıda ülke ve şirketin önceden beri sahip olması; tek bir merkez değil, çok sayıda merkezin aşıyı geliştirmek üzere çalışması ve bu merkezler arasında oluşan rekabet, devletlerin ekonomik olarak sürece çok fazla destek vermeleri, daha kısa sürede aşı geliştirmeye izin veren yeni aşı tekniklerinin kullanılması ve şimdiye kadar görülmemiş bir hızda dünyaya yayılan pandeminin neden olduğu zaman baskısı bu zamanı kısaltmıştır.

14-ÇİN AŞISI GÜVENLİ Mİ?

Türkiye’de sağlık çalışanları ve gönüllülere uygulanmaya başlayan Çin firması Sinovac’ın ürettiği CoronaVac aşısı hakkında bilgi veren Sağlık Bakanlığı Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Tevfik Özlü, vatandaşların Çin’den gelen aşının Türkiye’de uygulandığını ve herhangi bir şekilde yan etkiye rastlanmadığını ifade etti. Özlü, “Bugün itibariyle bin 700’ü aşkın sağlık çalışanında kullanıldı ve bir yan etki görülmediği açıklandı.” dedi.

Çinli ilaç firması Sinovac’ın ürettiği CoronaVac isimli koronavirüs aşısının güvenilirliği tartışma konusu

15- AŞI İLE İNSANLARA ÇİP TAKMAK MÜMKÜN MÜ?

Koronavirüs salgınına karşı geliştirilen aşılarla insanlara mikroçip takılacağı tartışmaları hızlandı. Bill Gates’in aşı yoluyla insanlara mikroçip takacağı iddialarına Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Mehmet Ceyhan cevap verdi: “Bu iddia bir anlamsız. İki şuan ki teknolojiyle insan vücuduna çip takılması mümkün değil.” yorumu yaptı. Ceyhan, “Bu herkesin telefonunun dinlendiği paranoyasına benzer bir durum. Türkiye’de bir insan önemli bir bilgisayar programı keşfetmemişse, politik olarak önemli bir kişi değilse Bill Gates’in böyle bir çip takmasının bir anlamı yok.” diye ekledi.